W dniu 28 lipca 2023 r. uchwalona została ustawa nowelizująca Kodeks cywilny (dalej jako: KC) oraz inne ustawy. Nowelizacja ta zmieniła szereg przepisów dotyczących części spadkowej KC. Nowe przepisy regulują dodatkowe przypadki niegodności dziedziczenia, zmiany w przepisach dotyczących dziedziczenia ustawowego, jak również w zakresie terminu oświadczenia o przyjęciu i odrzuceniu spadku oraz wadach oświadczenia woli w tym zakresie.
Niegodność dziedziczenia
Niezwykle istotne są zmiany w zakresie niegodności dziedziczenia. Dodano bowiem nowe przesłanki niegodności dziedziczenia. Od 15 listopada 2023 r. za niegodnego dziedziczenia sąd będzie mógł uznać osobę, która:
Uprzednio katalog przewidywał możliwość uznania niegodności spadkobiercy jedynie, gdy dopuścił się on umyślnego ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności lub umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Uznanie za niegodnego niesie za sobą poważne skutki prawne. Przede wszystkim osoba niegodna dziedziczenia zostaje wyłączona od dziedziczenia i postrzega się ją, z punktu widzenia prawa, jakby nie dożyła otwarcia spadku. Co ważne dzieci osoby uznanej za niegodną dalej mogą dziedziczyć po spadkodawcy.
Zgodnie z uzasadnieniem nowelizacji, ustawodawca stwierdza, iż nieakceptowane powinny być sytuacje, w których osoba, która rażącym i karygodnym oraz nacechowanym złą wolą postępowaniem względem spadkodawcy otrzymuje po nim spadek. W polskim porządku prawnym szczególną pozycję posiada obowiązek alimentacyjny, który pomimo swojego cywilnego charakteru jest zabezpieczony również odpowiedzialnością karną. Zatem naturalnym następstwem zdaje się być uznanie za niegodną taką osobę, która od takiego obowiązku się uchyla, gdyż obowiązek alimentacyjny ma za zadanie ochronę podstawowych potrzeb życiowych.
Podobnie ma się sytuacja w przypadku, gdy osoba chcąca dziedziczyć nie wykonuje obowiązku pieczy nad spadkodawcą i nie wywiązuje się z obowiązku wzajemnej pomocy, szacunku i wspierania się w relacji rodzic-dziecko.
Warto również nadmienić, że polski ustawodawca wzorował powyższe rozwiązanie na austriackim kodeksie cywilnym.
Dziedziczenie ustawowe
Nowelizacja wprowadziła również zmiany w przepisach o dziedziczeniu ustawowym. Zgodnie z nowymi przepisami w przypadku, w którym zgodnie z zasadami dziedziczenia ustawowego dziedziczyliby dziadkowie spadkodawcy, któryś z dziadków nie dożył otwarcia spadku dziedziczą po nim jego dzieci. Uprzednio ustawa posługiwała się terminem „zstępni” i choć zmiana wydaje się być jedynie zmianą nomenklatury to niesie za sobą prawne konsekwencje. Ponadto przepisy przewidują teraz, iż w przypadku, w którym dziecko któregokolwiek z powołanych do spadku dziadków nie dożyło otwarcia spadku, udział w spadku tego dziecka przypadałby dzieciom tego dziecka w częściach równych. Jednak idąc dalej w przypadku, w którym otwarcia spadku nie dożyli zarówno powołani dziadkowie, jak i ich dzieci oraz wnuki do ich części spadku powołani są pozostali dziadkowie spadkodawcy.
Jak wcześniej wspomniano z pozoru zmiana wydaje się być jedynie „kosmetyczna”, jednak z prawnego punktu widzenia zmiana wywiera realne skutki w dziedziczeniu. We wcześniejszym stanie prawnym w przypadku śmierci powołanych do spadku dziadków dziedziczyli ich zstępni, zatem były to nie tylko dzieci oraz wnuki, ale również prawnuki, praprawnuki i tak dalej. W związku z tym nowelizacja ograniczyła krąg, który może dziedziczyć w przypadku powołanych do spadkobrania dziadków jedynie do wnuków tychże dziadków.
Ustawodawca tłumaczy zmianę komentowanych przepisów krytyką ze strony doktryny, chęcią zmniejszenia wpływu do sądów spraw o uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku oraz spraw o złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku oraz ograniczeniem kręgu spadkobierców dużo dalszych względem spadkobiercy.
Podobnie jak przepisy dotyczące niegodności dziedziczenia tak powyższe znowelizowane przepisy są wzorowane na przepisach z czeskiego kodeksu cywilnego.
Terminy w postępowaniu o przyjęcie lub odrzucenie spadku
Nowelizacja wprowadza również nowe przepisy w kontekście oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Teraz w celu zachowania sześciomiesięcznego terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wystarczy złożenie w tym terminie wniosku o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu. Ponadto zgodnie z nowymi przepisami, jeżeli do złożenia przedmiotowego oświadczenia potrzebna jest zgoda sądu (np. sądu rodzinnego), bieg terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku zostaje zawieszony na czas postępowania o udzielenie zgody.
Zgodnie z KC jeśli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli. Jak wskazują przepisy o wadach oświadczenia woli uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu - z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby - z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał. Przepisy nowelizacji wskazują, iż do zachowania terminów, o których mowa powyżej w zakresie błędu i groźby, wystarcza złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia.
Powyższe przepisy mają za zadanie ułatwić procedowanie postępowania spadkowego w określonych zakresach. Ich uchwalenie – jak wskazuje uzasadnienie do nowelizacji – ma również za zadanie ujednolicenie linii orzeczniczych i skonsolidowanie ich w podobnym kierunku, jaki nadaje Sąd Najwyższy.
Podsumowanie
Nowe rozwiązania wprowadzone nowelizacją Kodeksu cywilnego mają za zadanie usprawnienie spadkobrania, które jest skomplikowane oraz mają za zadanie poszerzenie katalogu niegodności dziedziczenie w życiowych sytuacjach, w których osoby o złej woli chcą odziedziczyć spadek wbrew dobrym obyczajom i stosunkom społecznym. Ponadto ustawodawca ograniczył krąg osób mogących dziedziczyć po zmarłym do najbliższej rodziny, tym samym ograniczając sytuacje, w których dziedziczą po kimś osoby niekiedy nie pozostawały w żadnych stosunkach rodzinnych ze zmarłym.
Postępowanie spadkowe nierzadko jest stresujące dla spadkobiorcy, do tego dochodzi często przewlekłe procedowanie przed sądem oraz skomplikowana sytuacja faktyczna, co do której nie wystarczy dosłowne brzmienie przepisów. Wówczas należy skorzystać z usług prawników, którzy nie tylko specjalizują się w prawie spadkowym, ale posiadają w tym zakresie doświadczenie oraz wrażliwość i życiową wiedzę. Kancelaria Jedliński, Bierecki i Wspólnicy posiada zespół prawników specjalizujący się w skomplikowanych sprawach z zakresu prawa spadkowego, który w sposób bliskiej, partnerskiej współpracy pomaga Klientom przejść przez trudny proces spadkowy.
Maciej Gliszczyński
Prawnik
Photo by Tingey Injury Law Firm on Unsplash
