Każda pełnoletnia osoba ma prawo do swobodnego rozporządzenia posiadanym majątkiem zarówno za życia, jak i na wypadek swojej śmierci. Instytucja zachowku stanowi jednak ustawowy instrument ochrony osób najbliższych zmarłemu, która stworzona została celem ochrony przed pokrzywdzeniem osób, które niejednokrotnie przyczyniły się do zwiększenia majątku spadkodawcy. Zachowek stanowi więc swego rodzaju gwarancję partycypowania w części majątku pozostawionego przez zmarłego, przy jednoczesnym zachowaniu zasady naczelnej zasady prawa spadkowego, tj. swobody rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci. Najprościej rzecz ujmując, zachowkiem jest ułamkowa część udziału spadkowego, która przysługiwałaby najbliższym zmarłego w przypadku dziedziczenia ustawowego (czyli w braku testamentu), w sytuacji w której zostali pominięci w podziale spadku.
Zachowek, jak wskazano, przysługuje najbliższej rodzinie zmarłego, która byłaby powołana do spadku gdyby spadkodawca nie pozostawił testamentu. Niezbędnym jest zatem ustalenie kręgu spadkobierców ustawowych. Są to zatem zstępni (dzieci, wnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Nie należy jednak zapominać, że roszczenie o zachowek przysługuje tylko tym najbliższym członkom rodziny, którzy w chwili śmierci spadkodawcy powołani byliby do spadku. Przykładowo, jeżeli w chwili śmierci spadkodawcy żyją jego dzieci, małżonek oraz rodzice, prawo do dziedziczenia z ustawy, a zatem także zachowek przysługiwać będzie osobom dziedziczącym zgodnie z prawem spadkowym w pierwszej kolejności, tj. małżonkowi oraz dzieciom. W sytuacji, w której spadkodawca nie posiadałby dzieci ani małżonka, spadek, a zarazem zachowek, przysługuje rodzicom zmarłego.
Co znamienne, roszczenie z tytułu zachowku przysługuje osobie uprawnionej, o ile nie otrzymała ona należnej tytułem zachowku kwoty w innej postaci. Chodzi tutaj o darowizny uczynione na rzecz osoby uprawnionej, powołanie do spadku z mocy ustawy lub testamentu, czy uczynienie na jej rzecz zapisu zwykłego lub windykacyjnego. W przypadku, gdy osobą uprawnioną jest zstępny spadkodawcy – na należny zachowek zalicza się także poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, ale jedynie w przypadku, w którym koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
W sytuacji, w której wyżej wskazane świadczenia na rzecz uprawnionego dokonane były w kwotach odpowiadających należnemu zachowkowi, roszczenie o zapłatę zachowku nie przysługuje. Gdy natomiast kwota rzeczonych świadczeń była niższa niż należny zachowek, uprawnionemu przysługuje roszczenie o zapłatę różnicy pomiędzy otrzymanym świadczeniem a kwotą należnego zachowku.
Zgodnie z regulacją prawa spadkowego, roszczenie o zachowek nie przysługuje uprawnionemu, który został wydziedziczony, spadkobiercy uznanemu za niegodnego, małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia (w przypadku wystąpienia przez spadkobiercę o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy małżonka, jeżeli roszczenie było uzasadnione), spadkobiercy, który odrzucił spadek oraz który zrzekł się dziedziczenia. Uprawnienie do zachowku w dalszym ciągu przysługuje jednak zstępnym wydziedziczonego, niegodnego oraz odrzucającego spadek, natomiast zstępni osoby, która zrzekła się dziedziczenia nie tracą uprawnienia do zachowku jedynie w przypadku, w którym nie objęto ich skutkami zrzeczenia się dziedziczenia.
Celem wyjaśnienia wskazać bowiem należy, że spadkodawca może w testamencie pozbawić małżonka, zstępnych oraz rodziców zachowku, jeżeli uprawniony m.in. dopuścił się względem spadkodawcy umyślnego przestępstwa przeciwko zdrowiu lub życiu, nie dopełnia obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy, czy postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkobiercy.
Jeżeli natomiast chodzi o wysokość należnego uprawnionemu zachowku, uzależniona jest ona jest od kilku czynników, co skutkuje tym, że wyliczenie jego prawidłowej wysokości nie jest zadaniem łatwym, zatem warto zwrócić się o pomoc w sprawie do adwokata od prawa spadkowego.
Co do zasady, zachowek przysługuje w wysokości połowy udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu tytułem dziedziczenia ustawowego. Jeżeli natomiast uprawnionym do zachowku jest małoletni lub osoba trwale niezdolna do pracy, zachowek przysługuje w wysokości dwóch trzecich wartości takiego udziału. W doktrynie prawa spadkowego wskazuje się, że zarówno stan trwałej niezdolności, jak i małoletności winien być ustalany w chwili otwarcia spadku.
Celem ustalenia konkretnej kwoty zachowku wartość tzw. substratu zachowku należy pomnożyć przez część udziału spadkowego należnego uprawnionemu, tj. połowę lub dwie trzecie. Substrat zachowku stanowi natomiast czysta wartość spadku (aktywa spadku pomniejszone o jego pasywa) ustalona z pominięciem zapisów zwykłych i poleceń, powiększona o wartość podlegających doliczeniu darowizn i zapisów windykacyjnych na zasadach określonych przepisami prawa, przy czym pod uwagę brany jest stan z chwili otwarcia spadku oraz ceny z chwili daty orzekania o zachowku.
Zachowek ma postać pieniężną. Jest on zatem wierzytelnością, tj. roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej na rzecz uprawnionego. Zachowek wypłacony winien być zatem w postaci pieniężnej. Oczywiście istnieje możliwość zawarcia porozumienia pomiędzy spadkobiercą a uprawnionym do zachowku, na mocy którego uprawniony zrzeknie się prawa do zachowku w zamian za wydanie konkretnego składnika wchodzącego w skład masy spadkowej.
Magda Charczuk
Radca prawny
Photo by Beatriz Pérez Moya on Unsplash
