Zgoda pacjenta na wykonanie zabiegu leczniczego pełni istotną rolę z prawnego punktu widzenia. Często zgoda pacjenta zostaje uzyskana w niewłaściwy i niezgodny z prawem sposób. Zgoda, aby była skuteczna, powinna być wyrażona w sposób świadomy. W razie naruszenia prawa pacjenta do wyrażenia zgody, poszkodowany może wystąpić z roszczeniem, które ma zrekompensować doznaną krzywdę. W artykule zostanie przedstawiona problematyka zgody na zabieg leczniczy oraz rodzaje roszczeń przysługujących pacjentowi.
Zgoda na zabieg
Zgoda pacjenta na zabieg leczniczy stanowi podstawę dla działań lekarza. Zgoda to swobodnie podjęty akt woli pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego. Należy wskazać, iż jedynie zgoda na zabieg, która została wyrażona właściwie, wyłącza bezprawność działań lekarskich, które polegają na naruszeniu integralności cielesnej pacjenta. W przypadku braku odpowiedniej zgody pacjenta lekarz odpowiada nawet, gdy działał zgodnie z wytycznymi sztuki lekarskiej, co zostanie przedstawione w dalszej części artykułu.
Jaka powinna być zgoda na zabieg leczniczy?
Aby można było uznać zgodę za prawnie skuteczną, winna być objaśniona. Pacjenta należy w sposób dla niego zrozumiały powiadomić o tym, co będzie się działo z jego ciałem, jakie mogą mieć miejsce negatywne skutki zabiegu i jak duże jest ryzyko zajścia takich następstw. W przeciwnym razie zgoda jest wadliwa, co skutkuje tym, że pacjent nie zaakceptował ryzyka zabiegu oraz nie przejął tego ryzyka na siebie.
Prawo pacjenta do informacji
Prawo do informacji jest nierozerwalnie związane ze zgodą pacjenta na zabieg leczniczy. Należy podkreślić, że lekarz ma obowiązek udzielania pacjentowi przystępnej informacji o jego stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych i możliwych metodach diagnostycznych, leczniczych, możliwych do przewidzenia następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu. Należy podkreślić, że lekarz nie może przedstawiać informacji w sposób niezrozumiały dla pacjenta – używając sformułowań, których on nie jest w stanie zrozumieć bez posiadania fachowej wiedzy. Bez udzielenia informacji pacjentowi, jego zgoda nie będzie prawnie skuteczna.
Działanie bez zgody
Działanie bez zgody pacjenta skutkuje odpowiedzialnością cywilną personelu medycznego. Jednakże, przepisy prawa wskazują na wyjątki, w których można dokonywać pewnych działań bez zgody pacjenta. Możliwe jest badanie bądź udzielnie innego świadczenia zdrowotnego pacjentowi bez jego zgody, jeżeli wymagana jest niezwłoczna pomoc lekarska, a ze względu na stan zdrowia czy wiek pacjent nie może wyrazić zgody. Ponadto, można działać bez zgody pacjenta, stosując metodę stwarzającą podwyższone ryzyko dla pacjenta, jeśli zwłoka powstała w wyniku odebrania zgody, mogłaby narazić pacjenta na utratę życia.
Przekroczenie zakresu zgody pacjenta
Lekarz ma prawo, bez pozyskania zgody pacjenta, zmienić zakres zabiegu, metody leczenia bądź diagnostyki, jeśli podczas wykonywania zabiegu operacyjnego albo stosowania metody diagnostycznej będą miały miejsce okoliczności, których niewzięcie pod uwagę mogłoby grozić pacjentowi utratą życia, ciężkim rozstrojem zdrowia lub ciężkim uszkodzeniem ciała, a nie ma możliwości niezwłocznego uzyskania zgody pacjenta.
Skutki braku zgody na zabieg
Brak zgody na zabieg bądź wyrażenie zgody nieświadomej stanowi naruszenie praw pacjenta zawartych w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (dalej jako u.p.p.). Mowa nie tylko o prawie do informacji o stanie zdrowia pacjenta (art. 9 u.p.p.), ale przede wszystkim o naruszeniu prawa do wyrażenia zgody, o którym stanowi przepis art. 16 u.p.p. - zgodnie z którym pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody, po uzyskaniu informacji w zakresie wskazanym w art. 9 u.p.p. Ponadto, zgodnie z art. 18 u.p.p., w razie zabiegu operacyjnego albo zastosowania metody leczenia lub diagnostyki, które stwarzają podwyższone ryzyko dla pacjenta, zgoda, o której mowa w art. 17 ust. 1 u.p.p., winna być wyrażona w formie pisemnej.
Co przysługuje za naruszenie prawa pacjenta do zgody?
Za naruszenie prawa pacjenta do zgody można dochodzić zadośćuczynienia. Podstawa prawna żądania zadośćuczynienia wynika z przepisu art. 4 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. W razie zawinionego naruszenia praw pacjenta sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 kodeksu cywilnego. Roszczenie o zapłatę zadośćuczynienia przysługuje poszkodowanemu z samego faktu naruszenia jego praw jako pacjenta.
Przesłanki przyznania zadośćuczynienia za naruszenie prawa pacjenta do zgody
Przesłankę przyznania zadośćuczynienia z powodu naruszenia prawa pacjenta do zgody stanowi naruszenie prawa pacjenta w sposób zawiniony. Należy wskazać, iż o odpowiedzialności udzielającego świadczeń medycznych decyduje wyłącznie wykazanie naruszenia prawa pacjenta do zgody oraz zawinienie podmiotu świadczącego usługę. Do przyznania zadośćuczynienia za naruszenie praw pacjenta nie jest konieczne spełnienie przesłanki szkody na osobie, można je przyznać́ za sam fakt naruszenia i nie zależy ono od jednoczesnego wystąpienia takiej szkody. Ponadto, sama bezprawność́ naruszenia praw pacjenta nie wskazuje na możliwość przyznania pacjentowi zadośćuczynienia, jeśli
w konkretnej sytuacji nie miało miejsce zawinienie po stronie podmiotu dopuszczającego się naruszenia.
Funkcja zadośćuczynienia
Zadośćuczynienie głównie pełni funkcję kompensacyjną - ma na celu wynagrodzenie uszczerbku o charakterze niemajątkowym oraz zapewnienie poszkodowanemu satysfakcjį. Suma zadośćuczynienia nie powinna być symboliczna, gdyż ma ona stanowić wartość ekonomicznie odczuwalną. Ponadto, zapłata zadośćuczynienia pełni również funkcję prewencyjną. Należy wskazać, że prawidłowe ustalenie kwoty, która ma zrekompensować krzywdę, powinno być związane z rozpatrzeniem wszystkich kluczowych okoliczności faktycznych danej sprawy - powinno się skupić uwagę na dramatyzmie doznań, szoku psychicznym, cierpieniach czy utracie zaufania do służb medycznych. Przy naruszeniu prawa pacjenta do zgody zwraca się w szczególności uwagę na ingerencję w autonomię, godność pacjenta.
Naruszenie prawa pacjenta do zgody a szkoda na osobie
Czasami mają miejsce sytuacje, gdy oprócz naruszenia prawa pacjenta do zgody, występuje także szkoda na osobie. Gdy oprócz braku skutecznej zgody, ma miejsce szkoda na osobie w postaci uszczerbku na zdrowiu, sprawca szkody ponosi odpowiedzialność za następstwa takiego działania i poszkodowanemu będzie należne zadośćuczynienie na podstawie art. 445 par. 1 k.c. Warto wskazać na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2019 roku, w którym Sąd Najwyższy przyznał zadośćuczynienie pacjentowi za naruszenie prawa do informacji i udzielenie poinformowanej zgody, mimo iż uprzednio zostało orzeczone zadośćuczynienie za krzywdę spowodowaną uszkodzeniem ciała i rozstrojem zdrowia, które wynikły z błędu w leczeniu. (wyrok SN z dnia 10 stycznia 2019 r., sygn. akt II CSK 293/18, LEX nr 2604711)
Podsumowanie
W artykule została przedstawiona kwestia zgody na zabieg leczniczy i skutki naruszenia prawa pacjenta do wyrażenia świadomej zgody. Zadośćuczynienia można dochodzić w przypadku samego naruszenia prawa pacjenta i nie musi zajść szkoda na osobie. Sprawy wynikające z naruszenia praw pacjenta są często trudne z uwagi na to, że problematycznym jest określenie adekwatnej kwoty tytułem zadośćuczynienia. Warto rozważyć skorzystanie z pomocy prawnika, który specjalizuje się
w dochodzeniu roszczeń związanych z naruszeniem prawa pacjenta i w należyty sposób zajmie się konkretnym przypadkiem.
Natalia Piatczyc
Aplikant radcowski
