System prawa dzieli się na prawo prywatne oraz prawo publiczne. Pierwsze chroni interesy prywatne oraz charakteryzuje się zasadą autonomiczności podmiotów. Reguluje stosunek prawny pomiędzy osobami prywatnymi tj. zarówno osobami fizycznymi, osobami prawnymi czy też osobami, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Prawo publiczne natomiast chroni interes zbiorowy i charakteryzuje się kształtowaniem relacji pomiędzy organami władzy publicznej jak również pomiędzy tymi podmiotami a osobami prywatnymi. Znaczącą różnicą pomiędzy prawem prywatnym a prawem publicznym jest charakter norm w nich występujący. Obecnie wykształciło się przekonanie, iż prawo publiczne cechuje się głównie normami bezwzględnie wiążącymi (ius cogens), natomiast prawo prywatne cechują normy względnie wiążące (ius dispositivum).
Normy bezwzględnie wiążące są to normy prawne, od których strony stosunku prawnego nie mogą czynić żadnych odstępstw. Ewentualne odstępstwa stron stosunku prawnego skutkują różnego rodzaju sankcją. Do sankcji tych należą względna lub bezwzględna nieważność czynności prawnej albo bezskuteczność względna lub zawieszona czynności prawnej. Natomiast normy względnie wiążące mają zastosowanie, jeżeli strony stosunku prawnego nie postanowiły inaczej. Pozostawiają adresatom tych norm uprawnienie do podejmowania działań odmiennych do wskazanych w ich dyspozycji.
Prawo pracy ze względu na swoją specyfikę zalicza się do prawa prywatnego. Cechują je głównie normy względnie wiążące (ius dispositivum). W ramach norm względnie wiążących wyróżnić należy przepisy jednostronnie bezwzględnie obowiązujące. Umożliwiają one dokonywanie odstępstw od norm zawartych w przepisach, jednakże tylko w przypadku, gdy odstępstwa te są na korzyść pracownika np. w przypadku wydłużenia liczby dni urlopowych czy też w przypadku wydłużenia okresu wypowiedzenia w sytuacji, gdy stroną wypowiadającą umowę o pracę jest pracodawca.
Prawo pracy cechuje się jednakże nierównorzędnością stron. Dlatego też przepisy prawa pracy
w sposób bardzo szczegółowy muszą chronić stronę słabszą jaką jest pracownik. Z uwagi na nierównorzędność podmiotów prawo pracy obwarowane zostało normami ius cogens, które mają zapewnić pracownikowi gwarancję praw wynikających z przepisów prawa pracy. Normy te stanowią wyjątek od reguły, gdyż w ramach stosunku pracy strony mogą w znaczący sposób wpływać na łączący je stosunek za pomocą norm ius dispositivum.
Udzielając odpowiedzi na pytanie postawione w temacie niniejszego artykułu, wskazać należy, iż normami ius cogens w prawie pracy są te normy, które swoim adresatom nie pozostawiają możliwości odmiennych zachowań, niż te przewidziane w danej normie. Adresaci danej normy zobowiązani są w sytuacji określonej przez nią zachować się w sposób w niej wskazany. Odmienne zachowanie adresatów rozumiane jest jak naruszenie normy i wywołuje odpowiednie skutki w postaci sankcji wskazanych powyżej.
Do przepisów bezwzględnie wiążących obustronnie (ius cogens) należy zaliczyć m.in. art.
100 Kodeksu pracy (dalej k.p.), który z uwagi na swoją aksjologię uniemożliwia dopuszczalność modyfikacji dyspozycji w nim zawartych na korzyść pracownika.
Zgodnie we wskazanym przepisem: Pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Pracownik jest obowiązany w szczególności:
1) przestrzegać czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy;
2) przestrzegać regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie pracy porządku;
3) przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych;
4) dbać o dobro zakładu pracy, chronić jego mienie oraz zachować w tajemnicy informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę;
5) przestrzegać tajemnicy określonej w odrębnych przepisach;
6) przestrzegać w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego.
Kolejnym przepisem zawierającym normę ius cogens jest art. 1013 k.p., zgodnie z którym umowa o zakazie konkurencji musi zostać zawarta na piśmie.
Bardzo ważne znaczenie z perspektywy pracownika mają przepisy zawarte w dziale ósmym ustawy k.p. stanowiącym o uprawnieniach pracowników związanych z rodzicielstwem.
Zgodnie z art. 176 § 1 k.p. kobiety w ciąży i kobiety karmiące dziecko piersią nie mogą wykonywać prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia, mogących mieć niekorzystny wpływ na ich zdrowie, przebieg ciąży lub karmienie dziecka piersią. Wykaz prac wskazanych w przytoczonym przepisie określa rozporządzenie wydawane przez Radę Ministrów. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 r. (Dz.U.2017.796) w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży i kobiet karmiących piersią zawiera Załącznik, na który składa się VIII działów, które w sposób enumeratywny określają prace zakazane dla kobiet w ciąży oraz kobiet karmiących dziecko piersią. Zarówno pracodawcy jak i pracownicy nie mogą odmiennie uregulować swojego stosunku pracy, np. poprzez zobowiązanie pracownicy do pracy w warunkach niezgodnych ze wskazanym rozporządzeniem. Odmienne stosowanie tych przepisów przez pracodawców grozi nałożeniem na nich sankcji.
Kolejnym przepisem wiążącym obustronnie jest art. 177 k.p. zgodnie z którym, Pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży, a także w okresie urlopu macierzyńskiego pracownicy, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z jej winy i reprezentująca pracownicę zakładowa organizacja związkowa wyraziła zgodę na rozwiązanie umowy.
Do przepisów o charakterze ius cogens również należy zaliczyć również przepisy dotyczące przedawnienia roszczeń ze stosunku pracy, tj. m.in. art. 291 § 1, zgodnie z którym Roszczenia ze stosunku pracy ulegają przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne.
Wskazane w niniejszym artykule przepisy prawa pracy zawierające normy ius cogens stanowią jedynie zrębek przepisów o charakterze normy ius cogens. Jednakże z uwagi na ograniczenia artykułu nie sposób jest wymienić oraz opisać wszystkie przepisy prawa pracy zawierających tytułowy charakter normy.
Mikołaj Kuszka
Aplikant radcowski
Photo by Marten Bjork on Unsplash
